سهام یا stock یکی از اصلیترین ابزارهای مالی در بازار سرمایه است که نشاندهندهی مالکیت دارنده آن در بخشی از یک شرکت سهامی محسوب میشود. به بیان دیگر، فرد با خرید سهام، در منافع، سود و حتی زیان شرکت شریک میگردد. شناخت دقیق مفهوم سهام و انواع آن، از پیششرطهای مهم ورود آگاهانه به بازار بورس است. سهام بهطور کلی به دو نوع اصلی سهام عادی و سهام ممتاز تقسیم میشود که هر یک ویژگیها و حقوق متفاوتی برای سهامداران به همراه دارند. در ادامه این مطلب از آکادمی پاداش سرمایه، به تفکیک به بررسی این مفاهیم، مزایا، معایب و جایگاه هر نوع سهام در ساختار بازار سرمایه پرداخته میشود.
سهام چیست؟ چند نوع سهام داریم؟
سهام، نمایانگر بخشی از حقوق مالکیت یک شرکت است که دارنده آن در سود و زیان شرکت شریک می شود. در واقع وقتی شرکت سرمایهاش را به قطعات مساوی تقسیم میکند، هر قطعه «یک سهم» نامیده میشود و کسی که آن را دارد سهامدار تلقی میشود. مفهوم سهام چیست ارتباط مستقیم با مشارکت در مالکیت و دریافت سود تقسیمی (dividend) دارد. انواع سهام با توجه به معیارهای مختلف تقسیم میشوند؛ مثلاً از نظر حقوقی، به سهام عادی و سهام ممتاز تقسیم میشوند، و از نظر صورت ظاهری به سهام با نام و سهام بینام. شناخت دقیق انواع سهام کمک میکند تا سرمایهگذار بداند چه حقوق و امتیازاتی دارد و چگونه رفتار بازار میتواند بر ارزش سهم تأثیر بگذارد.
تعریف سهام در قانون تجارت: طبق ماده 24 قانون تجارت سهام قسمتی است از سرمایه شرکت سهامی که مشخص میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی میباشد ورقه سهم سند قابل معاملهای است که نماینده تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت سهامی دارد.
در حال حاضر معاملات سهام در بازار بورس به صورت برخط است و معمولا بر خلاف گذشته نیازی به دریافت و صدور گواهی برگ سهم شرکت وجود ندارد ولی سهامداران میتوانند با ورود به درگاه یکپارچه ذینفعان بازار سرمایه به آدرس ddn.csdiran.ir اقدام کنند به دریافت گواهینامه سهم خود. برای مثال در تصویر زیر نمونهای از برگ سهم شرکت پالایش نفت تهران با نماد «شتران» را مشاهده میکنیم.
انواع شرکت های سهامی
شرکتهای تجاری ممکن است به صورت شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام تشکیل شوند. شرکت سهامی خاص معمولاً با تعداد محدود سهامدار تأسیس میشود و نقل و انتقال سهام آن با محدودیت همراه است، در حالی که شرکت سهامی عام سهامی را در بازار عرضه میکند و عموم مردم امکان خرید آن را دارند. از دید سرمایهگذاری و حقوق سهامداران، تفاوت بین شرکت سهامی عام و خاص اهمیت زیادی دارد: شرکت عام ملزم به شفافیت بیشتر، گزارشدهی عمومی و پذیرش در بورس است، در حالی که شرکت خاص چنین الزاماتی ندارد یا سبکتر است. به همین دلیل، انتخاب نوع شرکت میتواند تأثیر مستقیمی بر نقدشوندگی و قابلیت معامله سهام داشته باشد.
۱- شرکت سهامی خاص
شرکت سهامی خاص شرکتی است که تعداد سهامداران آن محدود است و سهامش معمولاً بین افراد خاصی توزیع میشود. انتقال سهام در این شرکت اغلب نیاز به موافقت سایر سهامداران یا شرایط خاص دارد. در این نوع شرکت، برای تضمین کنترل بیشتر، محدودیتهایی برای ورود سرمایهگذار جدید وجود دارد.
در چنین ساختاری، الزامات گزارشدهی به مراتب کمتر از شرکتهای عام است و شرکت ممکن است نیازی به ارائه عمومی صورتهای مالی نداشته باشد. به همین دلیل، شرکت سهامی خاص گزینهای مناسب برای کسبوکارهایی است که قصد رشد آهسته یا کنترل متمرکز دارند، نه جذب سرمایه عمومی گسترده.
۲- شرکت سهامی عام
شرکت سهامی عام شرکتی است که بخشی از سهام خود را در بورس یا بازار عمومی عرضه میکند و عموم مردم قادر به خرید سهام آن هستند. در این سازوکار، نقل و انتقال سهام آزادتر است و سهامداران متعددی میتوانند در مالکیت شرکت مشارکت کنند. مزیت اصلی شرکت عام، امکان تأمین سرمایه بزرگ و افزایش نقدشوندگی سهام است. اما در مقابل، شرکت عام ملزم به رعایت استانداردهای گزارشدهی، حسابرسی مستقل و شفافیت مالی شدیدتر است تا اعتماد عموم را جلب کند.
انواع سهام در بورس
در بازار بورس، سهام به دو دسته کلی طبقهبندی میشود: از منظر شکل ظاهری و از منظر حقوقی. این دستهبندیها به سرمایهگذار کمک میکند که بداند چه چیزی را میخرد و چه انتظاراتی میتواند از آن داشته باشد. در تقسیمبندی بر اساس شکل، سهام ممکن است به عنوان سهام با نام یا سهام بینام تعریف شود. این دستهبندی بیشتر به جنبه شناسایی سهامدار و نقل و انتقال مربوط است. اما در تقسیمبندی حقوقی، تفاوت در حقوق مالی، حق رأی و اولویتها میان انواع سهام نمایان میشود. سهام شرکتهای سهامی از مناظر مختلفی همچون شکل، حقوق دارندگان و ماهیت دستهبندی میشوند که در ادامه با این دستهبندیها آشنا خواهیم شد.
سهام با نام
سهام با نام، نوعی سهم است که نام دارنده آن روی اوراق ثبت میشود و تنها آن شخص حق دارد به مالکیت آن سهم ادعایی داشته باشد. طبق قانون در هنگام نقل و انتقالات سهام با نام باید نام فرد در دفاتر شرکت ثبت شود. سهامهای مورد معامله در بازار بورس از نوع بانام هستند. این شکل سهم، برای شرکتها امنیت بیشتری ایجاد میکند، چون مالک واقعی قابل شناسایی است و انتقال آن مشروط میشود. در شرکتهایی که قوانین داخلی سختگیرانهتر دارند، سهام با نام کمک میکند تا کنترل بیشتری بر ترکیب سهامداران وجود داشته باشد. همچنین در فرآیندهای قانونی مثل احراز هویت و ثبت مالی، وجود نام دارنده موجب شفافیت بیشتر میشود.
سهام بینام
سهام بینام سهامی است که نام دارنده سهام در برگ سهم و یا در دفاتر شرکت ثبت نشده است و از آنجایی نام دارنگان در این اوراق ذکر نشده است معمولا نقل و انتقال این نوع سهام راحت تر و بدون نیاز به ثبت است و هر شخصی که سهام بینام را در دست داشته باشد مالک آن سهم است. سهام بینام، بر خلاف نوع با نام، حامل است؛ یعنی مالک سهم، کسی است که سند آن را در اختیار دارد. در این حالت شناسایی مالک واقعی دشوارتر است و انتقال سهام معمولاً آسانتر انجام میشود. اما همین سهولت ممکن است ریسکهایی مانند مفقود شدن برگه سهم یا ادعای مالکیت نامشروع ایجاد کند. از این رو، شرکتها معمولاً تمایل دارند سهمهای بینام را به سهام با نام تبدیل کنند یا محدودیتهایی برای آن اعمال کنند.
سهام عادی
سهام عادی (Common Stock) رایجترین نوع سهام است که دارنده آن حق رأی در مجامع شرکت دارد و در سود شرکت سهیم است. با فروش یا توزیع سود، سهامداران عادی پس از تأمین اولویتهای مالی شرکت، از باقیمانده سود بهرهمند میشوند. سهام عادی در رویداد انحلال شرکت، پس از پرداخت بدهیهای شرکت و حقوق صاحبان سهام ممتاز، سهمی از دارایی باقیمانده دریافت میکند. این نوع سهم، ریسک و بازده بیشتری دارد و برای کسانی مناسب است که به افزایش سرمایه بلندمدت علاقهمندند. ویژگی سهام عادی عبارتنداز:
- مالکیت شرکت: سهامداران عادی مالکین اصلی شرکت محسوب میشوند و در صورتی که به هر دلیلی شرکت اقدام به فروش داراییهای خود بکند پس از کسر بدهیها و حقوق صاحبان سهام ممتاز آنچه باقی میماند متعلق به سهامداران عادی است.
- مسئولیت محدود: مسئولیت سهامداران عادی محدود بوده و آنها در قبال بدهیهای شرکت تعهد شخصی ندارند.
- کنترل شرکت: اعضای هیئت مدیره شرکت سهامی توسط سهامداران عادی انتخاب میشود.
- حق نقل و انتقال سهام: سهامداران عادی در هر زمان میتوانند اقدام به فروش سهام خود کنند و برای این منظور نیازی به دریافت مجوز ندارند.
- سررسید: سهام عادی دارای سررسید نیست و عمر نامحدود دارد.
- حق دریافت سود نقدی: بعد از پرداخت بهره بدهیها و مالیات و همچنین سود سهام ممتاز باقیمانده سود متعلق به سهامداران عادی است. هر شرکت سهام اگر در سال مالی خود سود ساخته باشد باید حداقل ۱۰% و حداکثر به میزان سودانباشته شرکت را به صورت نقدی به سهامداران عادی پرداخت کند و اگر تمام سود خود را بین سهامداران تقسیم نکند مابقی را به صورت سود انباشته، انباشت میکنند.
- حق رای: سهامداران عادی بر خلاف سهامداران ممتاز دارای میتوانند در مجامع شرکت حضور داشته باشند و حق رای دارند و میتوانند در تصمیم گیریهای شرکت نقش داشته باشند.
- حق تقدم: در صورتی که شرکت سهامی اقدام به افزایش سرمایه کند، سهامداران عادی برای شرکت در افزایش سرمایه در اولویت هستند و این اولویت به این منظور است که درصد مالکیت سهامداران عادی حفظ شود.
سهام ممتاز
سهام ممتاز (Preferred Stock) نوعی سهم است که دارندگان آن در دریافت سود و داراییها در موقع انحلال شرکت اولویت دارند و معمولاً سود ثابت یا تضمینشده دریافت میکنند. اما در مقابل، حقوق رأی در شرکت برای سهامداران ممتاز معمولاً محدود یا حتی از بین رفته است. این نوع سهم ترکیبی از ویژگیهای سهام و اوراق بدهی است؛ ویژگیهایی چون اولویت در سود و محدودیت در حق رأی باعث شده است که سهام ممتاز جایگاهی ویژه در سبد سرمایهگذاران درآمدی داشته باشد. البته توجه داشته باشید که در ایران شرکتهای سهامی دارای سهام ممتاز نیستند. این اوراق به نوعی مابین اوراق قرضه و سهام هستند از این رو که نرخ سود ثابت دارند مانند اوراق قرضه هستند و از این رو که پرداخت سود ثابت تا قبل از تصویب مجمع برای شرکت تعهدآور نیست مانند سهام عادی هستند. ویژگی سهام ممتاز:
- حق رای ندارند
- اولویت در دریافت سود دارند
- اولویت در دریافت وجوه باقیمانده در زمان انحلال شرکت را دارند.
انواع سهام ممتاز
1. سهام ممتاز قابل بازخرید: این نوع سهام ممتاز مانند اوراق قرضه دارای سررسید میباشد، در زمان سررسید ناشر، سهام ممتاز را از دارندگان بازخرید میکند و در این حالت معمولا زیانی نیز برای شرکت حاصل میشود.
2. سهام ممتاز قابل تبدیل به سهام عادی: در این حالت شرکت به دارندگان سهام ممتاز خود این حق را میدهد که هر زمان که تصمیم داشتند سهام ممتاز خود را به سهام عادی تبدیل کنند.
3. سهام ممتاز با قابلیت جمعشوندگی: اگر شرکت ناشر در یک سال بنابه دلایلی سود توزیع نکند، در سال های بعد اگر در مجمع پرداخت سود تصویب شود ناشر میبایست سود سالهای قبل را نیز به سهامداران ممتاز پرداخت کند.
سهام انتفاعی
سهام انتفاعی، سهمی است که به دارنده آن تنها حق دریافت منافع (سود) شرکت داده میشود ولی حق رأی یا مشارکت در تصمیمگیریهای مدیریتی محدود یا حذف شده است. این نوع سهم بهعنوان میانجی بین سهم عادی و سهم ممتاز شناخته میشود. دارندگان سهام انتفاعی معمولاً در تقسیم سود شرکت شریکاند اما در فرایندهای تصمیمگیری نظارتی شرکت دخالتی ندارند. این سهم ممکن است برای افرادی جذاب باشد که تنها به منافع مالی علاقه دارند و مشارکت مدیریتی را نمیطلبند.
شناخت انواع سهام، گام نخست در سرمایهگذاری هوشمندانه
درک مفهوم سهام و آشنایی با انواع سهام در بورس، از اساسیترین گامها برای هر فردی است که قصد ورود به دنیای سرمایهگذاری را دارد. تفاوت میان سهام عادی، سهام ممتاز و سهام انتفاعی، همچنین شناخت ساختار شرکتهای سهامی عام و خاص، به سرمایهگذاران کمک میکند تا تصمیمهای آگاهانهتر و کمریسکتری بگیرند. در نهایت، موفقیت در بازار سهام تنها به خرید و فروش خلاصه نمیشود؛ بلکه نیازمند دانش مالی، تحلیل منطقی و درک حقوق سهامداران است. با افزایش آگاهی نسبت به ماهیت سهام و حقوق همراه آن، میتوان گامهای مطمئنتری در مسیر سرمایهگذاری هوشمندانه و پایدار برداشت.
